Τα ΑΡΧΑΙΑ ΤΕΙΧΗ του ΠΕΙΡΑΙΑ
Των δρ. Άγγελου Νακάση, anakasis@gmail.com
και δρ. Αθανασίου Νακάση
Κατά τον 5ο αι. π.Χ. στην περιοχή του Πειραιά δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Θεμιστοκλή, το νέο λιμάνι των Αθηνών, αντικαθιστώντας σταδιακά το παλιό λιμάνι στο Φάληρο, που είχε αρχικά επιλεγεί, επειδή βρισκόταν πιο κοντά στην Αθήνα, αλλά δεν ήταν ασφαλές, αφού τον 6ο αι. π.Χ. ο Σαρωνικός ελεγχόταν από την Κόρινθο και την Αίγινα. Για την προστασία του λιμένα στο Φάληρο είχε κτιστεί τείχος, που αχρηστεύθηκε όταν αξιοποιήθηκαν, μετά τους Περσικούς πολέμους, τα τρία ασφαλέστερα λιμάνια του Πειραιά. (Τα μακρά τείχη δεν υπήρχαν στην αρχική θεμιστόκλεια οχύρωση). Τα πλεονεκτήματα του Πειραιά ως λιμανιού εντόπισε ο Θεμιστοκλής όταν εκλέχτηκε άρχων το 493 π.Χ. Οι οχυρώσεις ξεκίνησαν το 492 π.Χ., διακόπηκαν και κατά τους δύο περσικούς πολέμους, αρχικά των Δάτι-Αρταφέρνη και αργότερα του Ξέρξη. Τα τείχη ολοκληρώθηκαν μετά τη μάχη των Πλαταιών, μια και η ίδρυση της 1ης αθηναϊκής συμμαχίας το 478 π.Χ., απαιτούσε μεγαλύτερους και ασφαλέστερους ναυστάθμους. Η οχύρωση ολοκληρώθηκε το 477 π.Χ., με συνολικό μήκος περίπου 11 χλμ., αφήνοντας έξω την πετρώδη Πειραϊκή Ακτή.
 |
| Καρτ-ποστάλ με αεροφωτογραφία του Πειραιώς, όπου διακρίνονται τα τρία λιμάνια του, διάσημα από την αρχαιότητα... |
Ο Πειραιάς απέκτησε έτσι τρία οχυρωμένα λιμάνια. Τον Κάνθαρο ή Μέγα Λιμένα, όπου το σημερινό κεντρικό λιμάνι του Πειραιά, το έσω μέρος του οποίου ονομαζόταν Κωφός λιμήν, με νερά αβαθή και βαλτώδη. Τη Ζέα (το σημερινό Πασαλιμάνι) και τη Μουνιχία, το σημερινό Μικρολίμανο, που πριν λεγόταν Τουρκολίμανο και παλιότερα λιμάνι του Κουμουνδούρου, λόγω της έπαυλης του ομώνυμου πολιτικού, που χρημάτισε πρόεδρος της Βουλής, υπουργός και πρωθυπουργός, μεταξύ των ετών 1855-1882. Η έπαυλη Κουμουνδούρου βρισκόταν στη θέση που είναι σήμερα ο Ναυτικός Όμιλος Πειραιά. Η Μουνιχία, αρχικά αποτελούσε ξεχωριστή περιοχή από τον Πειραιά και ήδη από το 510 π.Χ. ο Ιππίας είχε επιχειρήσει να την οχυρώσει.
Το θεμιστόκλειο τείχος είχε τις κυριότερες πύλες στο βόρειο μέρος, στην αρχή των δύο δρόμων που ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά, με διπλές θύρες και εσωτερική αυλή. Οι δύο κύριες πύλες των οχυρώσεων βρίσκονταν στην είσοδο της σύγχρονης πόλης, στην οδό του 34ου Συντάγματος. Μεταγενέστερα η οχύρωση διαφοροποιήθηκε στην ίδια περιοχή: Η λεγόμενη Πύλη Άστεως είχε εξωτερικά 2 πύργους ωοειδείς, που αντικαταστάθηκαν από ορθογωνικούς. Μια τρίτη πύλη, η Ηετιώνεια, βρισκόταν στη Δραπετσώνα, με φρούριο για τον έλεγχο του λιμανιού. Ιδιαίτερη φροντίδα δόθηκε στην οχύρωση της περιοχής, ώστε με μικρή δύναμη να ελέγχεται η είσοδος στο λιμάνι του Κανθάρου.
Το τείχος προστατευόταν από βαθιά τάφρο σκαμμένη στο βράχο. Στη θέση αυτή κατέληγε το τείχος του Θεμιστοκλή, με 2 κυκλικούς πύργους, που αργότερα αντικαταστάθηκαν από τον Κόνωνα με τετράγωνους, που ως τον προπερασμένο αιώνα διατηρούνταν σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ σήμερα σώζεται μόνο ένα μέρος θεμελίωσης ενός από τους δύο πύργους της.
Το θεμιστόκλειο τείχος είχε πολυγωνική λιθοδομή και ορισμένους κυκλικούς πύργους. Μεταγενέστερες συμπληρώσεις των τειχών έγιναν με τετραγωνισμένους λίθους, δρομικούς αλλά και εμβατικούς (μπατικούς, επειδή εμβαίνουν σε όλο το πάχος του τοίχου), από πειραϊκό ακτίτη λίθο, ένα λίθο που υπήρξε σημαντικός παράγοντας στην αρχαία οικονομία του αθηναϊκού κράτους. Πολλά Δημόσια Έργα στηρίχθηκαν στην εξαγωγή του πειραϊκού ακτίτη.
Το 465 π.Χ. ο Κίμων, με λάφυρα από νίκες στη Θάσο ενίσχυσε τα τείχη.
Οι Αθηναίοι, με πρόταση του Περικλή, περιέφραξαν τον Πειραιά και τον ένωσαν με την Αθήνα με τα Μακρά Τείχη, μετά το 459 π.Χ., πράγμα που εξασφάλισε την ικανοποιητική άμυνα των Αθηναίων. Η κίνηση αυτή προκάλεσε ρήξη στις σχέσεις της Αθήνας με τη Σπάρτη. Την περίοδο 447/6 π.Χ. κατασκευάστηκαν νεώρια για τριήρεις και το Διάμεσο Νότιο Μακρό Τείχος, παράλληλα στο Βόρειο. Τα μακρά τείχη ήταν σε παράλληλη διάταξη επί μήκους 7 χλμ. και σε μεταξύ τους απόσταση 184 μ., περικλείοντας όλον τον Πειραιά, το λιμάνι, και μεγάλο τμήμα της Πειραϊκής χερσονήσου.
 |
| Τα τείχη σε φωτογραφία του 1907. |
Ο Περικλής για να απαλλάξει τον Πειραιά από τα πολεοδομικά ελαττώματα της Αθήνας και άλλων περιοχών, που μεγάλωσαν απρογραμμάτιστα, κάλεσε τον Μιλήσιο αρχιτέκτονα Ιππόδαμο να σχεδιάσει τον Πειραιά, πέραν της παραλιακής ζώνης. Ο σχεδιασμός του αρχαίου Πειραιά αποτελεί πρότυπο πολεοδομικού σχεδιασμού μέχρι σήμερα. Κατά το σχεδιασμό, ελήφθησαν υπόψη οι θεμιστόκλειες οχυρώσεις και οι πύλες της. Έτσι ο Πειραιάς μεγάλωσε γρήγορα, αποτελώντας έναν από τους δήμους της αρχαίας Αθήνας. Στον Πειραιά υπήρχαν πολυπληθείς παροικίες Φοινίκων, Θρακών, Αιγυπτίων, Κυπρίων κ.ά., ενώ η πλειοψηφία των δημοκρατικών ήταν μεγαλύτερη από εκείνη της Αθήνας.
Ο λιμήν του Κανθάρου περιβαλλόταν κυκλικά από νεώρια, 5 στοές και το Αφροδίσιον. Μόνο ένα τμήμα του λιμανιού, δεξιά της εισόδου, χρησίμευε ως πολεμικός ναύσταθμος. Το υπόλοιπο ήταν εμπορικό λιμάνι. Ο κυρίως πολεμικός ναύσταθμος ήταν η Ζέα, όπου υπήρχαν 196 νεώσοικοι, ενώ στον Κάνθαρο 94 και στη Μουνιχία 82, συνολικά 372. Όλα τα λιμάνια έκλειναν με αλυσίδες. Έτσι ο Πειραιάς αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο και ασφαλέστερο εμπορικό και οικονομικό κέντρο εκείνης της εποχής.
Το 411 π.Χ., οι αποτυχίες των δημοκρατικών, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, προκάλεσαν πραξικόπημα και τον έλεγχο της Αθήνας ανέλαβαν οι ολιγαρχικοί. Όμως, ο στόλος, που βρίσκονταν στη Σάμο, αποστάτησε και εκδηλώθηκε υπέρ της δημοκρατίας. Τότε οι ολιγαρχικοί άρχισαν να τειχίζουν βιαστικά την περιοχή της Ηετιωνίας, για να ελέγξουν την είσοδο στο λιμάνι του Κανθάρου. Επειδή διαδόθηκε ότι οι ολιγαρχικοί θα παρέμεναν στη διοίκηση συμμαχώντας με τους Σπαρτιάτες κι επιτρέποντας μόνον την είσοδο του σπαρτιατικού στόλου, πολλοί δημοκρατικοί άρχισαν να κατεδαφίζουν τα τείχη στην Ηετιώνεια.
Τον Σεπτέμβριο του 405 π.Χ. καταστράφηκε ο αθηναϊκός στόλος στους Αιγός ποταμούς από τους Σπαρτιάτες. Σώθηκαν μόνο 8 πλοία υπό τον Κόνωνα, που κατέφυγε στην Κύπρο και το ιερό πλοίο Πάραλος, που έφερε στον Πειραιά τα θλιβερά νέα. Τότε οι Αθηναίοι ενίσχυσαν τις οχυρώσεις και μπάζωσαν τα λιμάνια του Πειραιά. Τελικά, όμως, 6 μήνες μετά, παραδόθηκαν το 404 π.Χ. Τα τείχη του Πειραιά και τα Μακρά Τείχη κατεδαφίστηκαν. Οι Θηβαίοι επιθυμούσαν την πλήρη καταστροφή των Αθηναίων, όμως οι Σπαρτιάτες δεν θέλησαν να καταστρέψουν μια πόλη που πρωτοστάτησε στους περσικούς πολέμους. Βέβαια δεν ήθελαν και να αφήσουν τους Θηβαίους χωρίς το αντίπαλο δέος της Αθήνας, πράγμα που το 367 π.Χ. επιβεβαιώθηκε, όταν ο σπαρτιατικός στρατός νικήθηκε στα Λεύκτρα, πράγμα που ανέδειξε σε κυρίαρχη δύναμη τη Θήβα.
Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403 π.Χ., οι Αθηναίοι προσπάθησαν να επανοικοδομήσουν τα τείχη, πράγμα που έγινε κατορθωτό μετά τη νίκη του Κόνωνα επί του σπαρτιατικού στόλου στην Κνίδο το 394 π.Χ. Οι εργασίες, που έγιναν και με περσική χρηματοδότηση ολοκληρώθηκαν το 391 π.Χ. Εκτός των συμπληρώσεων του Κόνωνα σε υπολείμματα θεμιστόκλειων τειχών, ονομάζεται ειδικότερα «Κονώνειο» το τείχος από τον Κάνθαρο ως τη Φρεαττύ, που αστόχως ονομάζεται Φρεαττύδα (σ.σ. Φρεαττύς-Φρεαττύος, κατά το κλιτύς-κλιτύος και όχι Φρεαττύδος). Ο Κόνων, ακόμα, οχύρωσε και την ακρόπολη της Μουνιχίας, όπου βρίσκεται σήμερα η εκκλησία του προφήτη Ηλία.
Τα Κονώνεια τείχη της Πειραϊκής φτάνουν σε απόσταση μέχρι 6 μ. από το θαλάσσιο κύμα, με πάχος 3 μ., ενώ σε ορισμένα μέρη το πάχος φτάνει τα 3,60 μ. Οι πύργοι βρίσκονται σε ακανόνιστες αποστάσεις με πάχος διπλάσιο περίπου από τα τείχη, μέχρι 6,5 μ. Προβάλλουν δε των τειχών από 4 έως 6,5 μ. Για τις εργασίες χρησιμοποιήθηκαν ορθογώνιες πέτρες από ακτίτη λίθο, από λατομεία σε διάφορες θέσεις της περιοχής.
Τα τμήματα των τειχών προς το αλίπεδο είχαν πολύ μεγαλύτερο πάχος, που έφτανε τα 8 μ. Με όλες αυτές τις εργασίες, η περίμετρος των τειχών στον Πειραιά αυξήθηκε από 11 σε σχεδόν 13 χλμ. Η οχύρωση περιέλαβε στένεμα των εισόδων των 3 λιμανιών με μώλους, που ενισχύθηκαν με τετραγωνικούς πύργους. Η είσοδος στο λιμάνι του Κανθάρου περιορίστηκε από 310 σε 50 μ., ενώ της Μουνιχίας σε 37 μ. Τμήματα των πύργων αυτών διασώθηκαν, ένας στην ανατολική πλευρά της Ζέας, οι δύο της Μουνιχίας, ενώ στο λιμένα του Κανθάρου καταστράφηκαν κατά την κατασκευή του σύγχρονου λιμανιού. Για την ασφαλή προσέγγιση στους λιμένες υπήρχαν φάροι (κολόνες με φωτιά στην κορυφή). Υπήρχε ένας στο εργοστάσιο Λιπασμάτων και άλλος στο χώρο της Ναυτικής Διοίκησης Αιγαίου. (Αν και γενικά απέφευγαν τα βραδινά ταξίδια, μάλιστα ταξιδεύοντας σχετικά κοντά στις ακτές, costa-costa). Βέβαια προτιμούσαν τα θαλάσσια ταξίδια από τα στεριανά, που ενείχαν κινδύνους (Για παράδειγμα, οι Αθηναίοι μετέβαιναν διά θαλάσσης στους Δελφούς, ξεκινώντας από τα Αιγόσθενα).
Τα τείχη του Πειραιά είχαν μεγάλους συντελεστές ασφαλείας, για να αντεπεξέρχονται σε συνδυασμό δυσμενών καταστάσεων, όπως σεισμοί, άσχημες καιρικές συνθήκες και κυρίως κρούσεις επιτιθέμενων. Περιμετρικά των τειχών υπήρχε κενή εσωτερική ζώνη επιχειρήσεων των αμυνόμενων, των οποίων ο κύριος όγκος δεν βρισκόταν στις επάλξεις, αλλά αναμένοντας προσέτρεχε όπου εκδηλωνόταν επίθεση. Για το λόγο αυτό άλλωστε, το Ιπποδάμειο σύστημα αφορούσε μόνο στο κέντρο του Πειραιά, δεν εφαρμόστηκε πλησίον των τειχών. Δεν υπήρχαν κτήρια σε μικρή απόσταση από τα τείχη και για άλλους λόγους, διότι ο εχθρός μπορούσε ρίπτοντας αναμμένα βέλη ή βλήματα να βάλει φωτιά από μέσα, που με τον άνεμο μπορούσε να φτάσει στα τείχη, αλλά και για να υπάρχει καλλιεργήσιμη έκταση σε πεδινά μέρη, ώστε η πόλη να αντέχει σε πολιορκίες.
Οι επιτιθέμενοι έχουν γενικά μεγαλύτερη στρατιωτική ισχύ από τους αμυνόμενους, γιατί σε διαφορετική περίπτωση οι αμυνόμενοι θα πολεμούσαν σε ανοιχτό πεδίο και δεν θα επέτρεπαν στον εχθρό να καταστρέφει την ύπαιθρο χώρα τους. Οι αμυνόμενοι προσπαθούσαν να εκμεταλλευθούν την οχύρωση. Όμως εν γένει μειονεκτούσαν, ως προς το γεγονός ότι τα αμυντικά όπλα προσαρμόζονται στα υπάρχοντα επιθετικά, που προηγούνται και συνήθως υπερέχουν των αμυντικών. Άλλωστε, σε όλες τις εποχές όλες οι ανακαλύψεις εφαρμόζονται κατ’ αρχήν σε στρατιωτικές επιχειρήσεις (Χιροσίμα, G.P.S. κτλ).
Τα μεταπύργια της Πειραϊκής είναι ευθύγραμμα, μήκους 45 ως 100 μ. Σε πολλά μεταπύργια υπάρχουν πυλίδες. Αν η επίθεση του εχθρού στα τείχη ήταν ισχυρή και τα πλευρά υπέφεραν, οι πολιορκούμενοι είχαν τη δυνατότητα να αμυνθούν ενεργητικά: βγαίνοντας από τις πυλίδες (που συνήθως ήταν κοντά σε πύργους που τις προστάτευαν), μπορούσαν να χτυπήσουν τον επιτιθέμενο και να επιστρέψουν εντός των τειχών. Οι πυλίδες σε περιόδους ειρήνης ήταν έξοδοι μονοπατιών, για την έξοδο προς τη θάλασσα ή την ύπαιθρο χώρα. Οι αμυνόμενοι, από τοξοτίδες ή παράθυρα (σε άλλες περιπτώσεις), που όπισθέν των συχνά βρίσκονταν καταπέλτες, κρατούσαν σε απόσταση τον εχθρό και τον πλαγιοκοπούσαν, αν πλησίαζε. Καταπέλτες στον Πειραιά μπήκαν τον 4ο αι. π.Χ., μόνιμοι ή και κινητοί, ώστε να μεταφέρονται στα μεταπύργια.
Οι περισσότεροι πύργοι του Πειραιά είναι ορθογωνικής διατομής, ενώ σε άλλα τμήματα της οχύρωσης υπάρχουν κυκλικοί πύργοι. Από τις θέσεις ή πόλεις που έχουν πύργους κυκλικής διατομής, που απαντώνται κυρίως από τον 4ο αι. π.Χ., πλην των πύργων της οχύρωσης των Αθηνών (Ηετιώνεια πύλη, Κονώνειο, Μουνιχία, Πνυξ, Φυλή κ.ά.), κυκλικοί πύργοι απαντώνται ακόμα στην Άνδρο (άγιος Πέτρος), Άργος, Ελευσίνα, Ερέτρια, Θάσο, Θήβα, Θίσβη, Θορικό, Ίο, Μαντίνεια, Μέγαρα, Μύκονο, Πάρο, Πλαταιές, Ποσειδωνία (ρωμαϊκό Paestum), Σελινούντα, Σέριφο, Σίφνο, Σίδη, Σκύρο κ.α.). Οι τετραγωνικοί πύργοι, βέβαια, είναι οι πλέον συνηθισμένοι.
Στην εξωτερική επιφάνεια οι λίθοι του κάτω μέρους της οχύρωσης του Πειραιά είναι σφυροκοπημένοι και με προεξοχή (κύφωση). Έχει υποστηριχθεί ότι οι κυφώσεις προστάτευαν τους αρμούς από πλήγματα των λιθοβόλων. Η άποψη, όμως, δεν εξηγεί επαρκώς τις κυφώσεις που παρατηρούνται σε εσωτερικά μέρη τειχών. Κυφώσεις παρατηρούνται και σε άλλες οχυρώσεις: στα Αιγόσθενα, Ασίνη, Κύδνα, Πριήνη, Τροιζήνα κ.α.
Σε ορισμένα σημεία της οχύρωσης υπήρχαν σιδερένιοι σύνδεσμοι, κυρίως γόμφοι, που μολυβδοχοούντο για να προστατεύονται από την οξείδωση και να κλείνονται τα κενά μεταξύ συνδέσμων και εντορμιών. Στα κενά μεταξύ των δύο προσώπων του τείχους έμπαιναν λατύπες (μικροί λίθοι από το ξεχόντρισμα μεγαλύτερων λίθων).
Στο πάνω τμήμα οι λίθοι είναι λειασμένοι και ορθογωνισμένοι, ορισμένοι με διακοσμητικές περιτένειες σε διάφορα πλάτη, εξαιτίας συμπληρώσεων σε μεταγενέστερες εποχές. Σε παρειές, κυρίως, πύργων έχουν χρησιμοποιηθεί μασχαλιαίοι λίθοι. Οι μασχαλιαίοι λίθοι εξασφαλίζουν μεγαλύτερη πλοκή, εμφανίζοντας δυο ύψη (οδοντώσεις, πατούρες), έχοντας διατομή σχήματος του λατινικού γράμματος L (σ.σ. Το λεγόμενο λατινικό αλφάβητο είναι αντιγραφή του ευβοϊκού αλφαβήτου, το οποίο πήραν οι Ρωμαίοι από τους Κυμαίους και Χαλκιδείς αποίκους της πόλης, με το όνομα Κύμη, που ίδρυσαν στην ιταλιωτική χερσόνησο). Οι λίθοι αυτοί κατά κανόνα τοποθετούνται με το ψηλότερο τμήμα τους στην κατωφέρεια του εδάφους, έτσι ώστε να εμποδίζεται η ολίσθηση των δόμων, ενώ τα τείχη εξασφαλίζονται και από τις ρωγμές που προκαλούνται από διαφορικές καθιζήσεις. Οι μασχαλιαίοι λίθοι έχουν, επί πλέον, και διατμητική λειτουργία, ιδίως αν απουσιάζουν μεταλλικοί σύνδεσμοι.
Ο σχεδιασμός της οχύρωσης του Πειραιά ήταν τέτοιος ώστε η άμυνα να γίνεται κυρίως από τετραγωνικούς πύργους, από τους οποίους ταυτοχρόνως προστατευόταν η λοιπή οχύρωση. Οι επιτιθέμενοι, σε όλες τις εποχές, προσπαθούσαν να καταστρέψουν τους πύργους, χτυπώντας τις ευπαθείς γωνίες, για να τους γκρεμίσουν. Γι’ αυτό επινοήθηκαν 5άπλευροι και 6άπλευροι πύργοι (όπως, για παράδειγμα, στη Σάμο) και τελικά πύργοι κυκλικής διατομής, ώστε να εξοστρακίζονται τα βλήματα. Οι κυκλικοί πύργοι, όμως, δεν προσφέρουν επαρκή ορατότητα προς τις πλευρές που προστάτευαν. Το μειονέκτημα των κυκλικών πύργων αίρεται στην περίπτωση που η μεταξύ δυο πύργων πλευρά είναι κοίλη σε κάτοψη, οπότε η θέαση και από κυκλικούς πύργους είναι άριστη, διότι εξασφαλίζεται η πλαγιοκόπηση των επιτιθέμενων. Όμως η «κοίλη» κάτοψη συνήθως προϋποθέτει περισσότερη εργασία, αφού οι «ευθειογενείς» κατόψεις είναι συνήθως ακοπότερες (εκτός αν η κατασκευή «κοίλης» κατόψεως υπαγορεύεται από άλλους λόγους, όπως είναι η παρεμβολή φυσικών εμποδίων, τα σαθρά εδάφη και τα επιθετικώς ευπρόσβλητα εδάφη). Ως εξέλιξη παρουσιάστηκαν οι πεταλόσχημοι πύργοι, οι οποίοι συνδύαζαν τα πλεονεκτήματα των τετραγωνικών και των κυκλικών πύργων, διότι προέχουν ικανοποιητικά των τειχών ώστε να πλαγιοκοπείται ο εχθρός, ενώ ταυτοχρόνως δεν έχουν ευπρόσβλητες γωνίες.
Η άμυνα σταδιακά βελτιωνόταν και κάποια στιγμή συμπληρώθηκε με χρήση πολεμικών μηχανών, κυρίως από τον 4ο αι. π.Χ. και μετά. Η εφεύρεση καταπελτών από μηχανικούς του Διονυσίου των Συρακουσών άλλαξε ριζικά τη σχεδίαση τειχών. Η άμυνα με καταπέλτες βελτιωνόταν συνεχώς και παρέμεινε σε χρήση μέχρι τον 1ο και σε μερικές περιπτώσεις ως τον 4ο αι. μ.Χ.
Η ανακάλυψη σκληρών κραμάτων (χαλκού-κασσιτέρου και σιδήρου) επέτρεψε την αντικατάσταση του ξύλου στα μηχανήματα. Έτσι κατασκευάστηκαν οι ισχυροί οδοντωτοί τροχοί για τους αμυντικούς γερανούς και τα μεταλλικά ελατήρια των καταπελτών (των πολυβόλων), όπως ήταν ο μονάγκων καταπέλτης ή μονάγκων (λιθοβόλο μηχάνημα ρίψεως επεξεργασμένων λίθων ή κομματιών βράχου).
Τα πλεονεκτήματα της καλής θέασης για την προσβολή των επιτιθεμένων σε μακρινές αποστάσεις με καταπέλτες, κάλυπταν τώρα εκ νέου οι κυκλικοί πύργοι.
Καταπέλτες χρησιμοποιούσαν και οι επιτιθέμενοι, για να προσβάλλουν τα τείχη, να κάψουν την πόλη, να μεταδόσουν μολυσματικές ασθένειες (πχ. εκσφενδονίζοντας λεπρούς), να στείλουν μηνύματα, κάμπτοντας το ηθικό των πολιορκούμενων κ.ά. Ακόμα χρησιμοποιούσαν κριούς για να γκρεμίσουν τα τείχη, καθώς και άλλες μηχανές, όπως η χελώνη, για να πλησιάσουν στα τείχη, πολλές φορές για να τα γκρεμίσουν, ανοίγοντας στοές.
Καταπέλτες χρησιμοποιούσαν και τα πλοία.
Ο σχεδιασμός πύργων με καταπέλτες είχε περισσότερο επιθετικό χαρακτήρα. Η τοποθέτηση καταπελτών σε μεγάλα ύψη εξασφάλιζε όλο και μεγαλύτερο βεληνεκές, με αποτέλεσμα την προσβολή των επιτιθέμενων σε αποστάσεις που οι ίδιοι αδυνατούσαν να προσβάλλουν τους αμυνόμενους, αν διέθεταν ίδιους καταπέλτες. Οι αμυνόμενοι από πύργους μπορούσαν να προσβάλλουν τους επιτιθέμενους (σε θέσεις υψομετρικά χαμηλότερες) σε αποστάσεις λίγο μεγαλύτερες των 400 μ., ενώ οι επιτιθέμενοι για να προσβάλλουν τους αμυνόμενους, έπρεπε να πλησιάσουν σε αποστάσεις μικρότερες των 300 μ. Το πιο παλιό παράδειγμα στη μητροπολιτική Ελλάδα τειχών οχύρωσης που σχεδιάστηκαν για χρήση καταπελτών είναι οι οχυρώσεις της Μεσσήνης, που κτίστηκαν από τον Επαμεινώνδα και τους Αργείους συμμάχους του, στα πλαίσια του αποκλεισμού της Σπάρτης.
Στα Αιγόσθενα παρατηρείται το επόμενο στάδιο εξέλιξης των πύργων. Ένας πύργος 20 μ. ήταν στο κάτω μέρος συμπαγής-μπαζωμένος, διέθετε δύο ορόφους με τοξοτίδες και έναν τρίτο όροφο με παράθυρα για καταπέλτες.
Φρόντιζαν, πάντως, ώστε να μπορούν να βάλλουν σε περισσότερες κατά το δυνατόν κατευθύνσεις, ώστε να μην υπάρχουν «τυφλές» γωνίες, από όπου ο εχθρός μπορούσε να πλησιάσει ανενόχλητα. Όπου αυτό δεν ήταν δυνατό, διπλανοί πύργοι συμπλήρωναν την άμυνα. Έτσι αλληλοκαλύπτονταν (και ακόμα καλύτερα αν επικαλύπτονταν, για συνδυασμένα κτυπήματα από 2 ή περισσότερες κατευθύνσεις) οι τυχόν τυφλές περιοχές, ώστε οι επιτιθέμενοι να μην πλησιάζουν, αλλάζοντας θέσεις. Η απουσία ακάλυπτων περιοχών αποτελούσε αναγκαιότητα για τους αμυνόμενους, διότι μια «τυφλή» γωνία όχι μόνο αναιρούσε το πλεονέκτημα του μεγάλου βεληνεκούς, αλλά έδινε στον εχθρό τη δυνατότητα να πλησιάσει, και με καταπέλτες, των οποίων το βεληνεκές έφθανε ως την οχύρωση, να προσβάλει τους πύργους.
Καταπέλτες δεν υπήρχαν στην αρχική οχύρωση του Πειραιά, παρά μόνον στην τελευταία περίοδο λειτουργίας τους, μετά τη θηβαϊκή κυριαρχία. Οι καταπέλτες, όπως προαναφέρθηκε, ήταν άλλοτε μόνιμοι και άλλοτε κινητοί, ώστε να μεταφέρονται πάνω στον περίδρομο των τειχών. Υπήρχαν συστήματα βαγονιών επί σιδηροτροχιών για την ταχεία κύλιση μηχανών, στο εσωτερικό μέρος της οχύρωσης και παρά τα τείχη. Μερικές φορές υπήρχαν στον περίδρομο παράθυρα με καταπέλτες, όπως σε άλλα σημεία της οχυρώσεως των Αθηνών, της Κύδνας κ.ά.
Οι επιτιθέμενοι, προς εξουδετέρωση του πλεονεκτήματος των πύργων, θα έπρεπε να κατασκευάσουν ψηλούς κυλιόμενους πύργους, όπως η Ελέπολις, πολύ μεταγενέστερα βέβαια.
Για να εμποδίζεται ο εχθρός και οι μηχανές του, τα τείχη του Πειραιά ανεγέρθησαν σε επικλινή εδάφη. Πολλές φορές υπήρχαν τάφροι, με ή χωρίς νερά, πολλές φορές με εμπόδια υπό το ύδωρ ή εξάρματα επί του εδάφους. (Κατά την παράδοση, ο Αρχιμήδης με γερανούς σήκωνε τα πλοία των επιτιθέμενων και τα άφηνε να τσακιστούν).
Στην περίπτωση που οι επιτιθέμενοι κατάφερναν να πλησιάσουν στα τείχη και να βάλουν σκάλες για να εισπηδήσουν, οι αμυνόμενοι προσπαθούσαν να γκρεμίσουν τις σκάλες, με διάφορες μηχανές, που κινούνταν παραλλήλως προς τα τείχη.
Μετά από τη μικρή αυτή αναδρομή σχετικά με τα τείχη και τις μηχανές, ας επιστρέψουμε στα τείχη του Πειραιά και την ιστορία τους.
Το 387 π.Χ. ο Λακεδαιμόνιος Τελευτίας, σε μια τολμηρή επιχείρηση, μπήκε στο λιμάνι του Κανθάρου με 12 τριήρεις και κατέλαβε 3 ή 4 αθηναϊκές τριήρεις, των οποίων οι ναύτες έλειπαν. Απήγαγε εμπόρους και ναυκλήρους και συνέλαβε διάφορα αλιευτικά πλοία έξω από το λιμάνι.
Σε όλη τη διάρκεια της χρήσης των λιμένων του Πειραιά πραγματοποιούνταν σποραδικά επισκευές, ως το 338 π.Χ., δηλαδή μετά τη νίκη των Μακεδόνων στη Χαιρώνεια σε βάρος των συνασπισμένων δυνάμεων Θηβαίων και Αθηναίων. Λίγο αργότερα οι Μακεδόνες κατέστρεψαν μέρος των τειχών του Πειραιά και κατά την περίοδο 322 έως 317 π.Χ. εγκαταστάθηκαν στο αθηναϊκό κράτος.
Το 307 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορκητής κατέλαβε τη Μουνιχία, προσβάλλοντάς την από ξηρά και θάλασσα. Ο φρούραρχος του Κασσάνδρου Διονύσιος κατέφυγε σε δύο οχυρωμένες θέσεις μακριά από την ακτή, αλλά παραδόθηκε μετά από δύο μέρες. Τότε ο Δημήτριος ο Πολιορκητής γκρέμισε τα τείχη της Ακρόπολης και της χερσονήσου της Μουνιχίας.
Άμεσες πηγές για τη μελέτη της ιστορίας και τοπογραφίας του Πειραιά αποτελούν οι διάφορες επιγραφές, ευρήματα τάφων, θεμέλια ναών, νεωσοίκων, κτηρίων, τειχών και αρχαίων λιμενικών έργων, σε συνδυασμό πάντα με τις περικοπές αρχαίων συγγραφέων, που αναφέρονται στον Πειραιά. Οι σημαντικότερες αναφορές έχουν γίνει από τους Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Δημοσθένη, Ισοκράτη, Λυκούργο, Πλούταρχο, Πολυδεύκη και Διόδωρο τον περιηγητή.
Μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Ρωμαίους το 86 μ.Χ., έγιναν εκτεταμένες καταστροφές των τειχών του Πειραιά από τον Σύλλα. Ακολούθησε μακρά περίοδος παρακμής και σταδιακά ο Πειραιάς ερημώθηκε και αποτελούσε, πλέον χωριό.
Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση ο κεντρικός λιμήν του Κανθάρου απαντάται με διάφορες ονομασίες: Athenarum portus, κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, «Porto dei Setine», «Portus de Sithines» ή απλώς «Sithines» κατά τον Μεσαίωνα, παραφθορά του Αθήναι. Ακόμα ονομάσθηκε Λιμήν Λέοντος ή γνωστότερα Porto Leone, μια διεθνής ονομασία σε ναυτικούς χάρτες. Από τον 14ο ως τον 17ο αι. μ.Χ. ένα μεγάλων διαστάσεων μαρμάρινο λιοντάρι δέσποζε στην είσοδο του λιμανιού και ήταν το πρώτο πράγμα που έβλεπαν οι ταξιδιώτες όταν έφταναν στο λιμάνι. Σήμερα υπάρχει εκεί ένα ακριβές αντίγραφο του γλύπτη Γεωργίου Μέγκουλα, μια και το πρωτότυπο εκλάπη το 1688 από τον Morosini και βρίσκεται στη Βενετία. Το λιοντάρι αυτό προερχόταν από ομαδικό τάφο, όπως τα λιοντάρια της Χαιρωνείας και της Αμφίπολης. Κατ' αντιστοιχία λεγόταν «Ασλάν λιμάνι» («Ασλάν» λέγεται το λιοντάρι στην τουρκική γλώσσα) πριν και κατά το 1821, Porto Draco ή Porto Dracone επί Καταλανών, κατ' αντιστοιχία «Εζντέρ λιμάνι» («Εζντέρ» λέγεται ο δράκος στην τουρκική γλώσσα).
Κατά τον 19ο αι. ο Πειραιάς αναφέρθηκε και ως Μαγχεστρία ή Μαγεστρία ή Μαγκεστρία (δηλαδή Μάντσεστερ) της Ανατολής, εξαιτίας των λιμενικών και σιδηροδρομικών του εγκαταστάσεων.
Δυστυχώς, κατά τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα (1821-1827) έγινε εκτεταμένη λιθολόγηση των τειχών.
Ανασκαφές στη Μουνιχία πραγματοποίησε η Αρχαιολογική Εταιρεία το 1935 και αργότερα και η Παλαιοκρασσά.
Την περίοδο 1941-1944, κατά τη Γερμανική κατοχή, κατασκευάστηκαν 4 γερμανικά πολυβολεία bunker πάνω σε πύργους του Κονώνειου τείχους και δύο βάσεις αντιαεροπορικών πυροβόλων επί της Ακτής.
Το 1960 άρχισε η ανάπτυξη εξοχικών κέντρων, η κατάληψη των μνημείων με οικίσκους, επιχωματώσεις και διαμορφώσεις, πράγμα που συνεχίστηκε για 23 χρόνια.
Ο Δήμος Πειραιά, επί Σκυλίτση, το 1968, θέλοντας να δημιουργήσει νέα λεωφόρο, άρχισε να μπαζώνει τα τείχη και το γκρεμό στην περιοχή της οδού Ακτή Θεμιστοκλέους, από τον αριθμό 68 ως τον 90, με μπάζα περίπου 100.000 κυβικών μέτρων, και από τον αριθμό 90 ως τον 116, με μπάζα 250.000 κυβικών μέτρων. Ευτυχώς το υπουργείο Πολιτισμού σταμάτησε τις εργασίες αυτές. Πάνω στα μπάζα, την εκμετάλλευση των οποίων είχε ο Δήμος Πειραιά, μπήκαν, οπλισμένα μπετά, σιδηροκατασκευές, τέντες και τραπεζοκαθίσματα. Το υπουργείο Πολιτισμού ξεκίνησε, ακολούθως, μελέτες για να ξεκινήσουν αναστηλωτικές εργασίες και να αποτραπούν περαιτέρω μπαζώματα, ενώ κάλυψε τις ενέργειες του Δήμου με το αιτιολογικό ότι τα μπαζωμένα τμήματα του τείχους ήταν ήσσονος σημασίας.
Στη διάρκεια της δικτατορίας έγινε το «μνημείο του αφανούς ναύτη» πάνω στο Κονώνειο τείχος, με μοναδικό κριτήριο την ορατότητα από τα πλοία. Ο γλύπτης Λάζαρος Λαμέρας κατασκεύασε μια σύνθεση με ένα θαλάσσιο κύμα και 5 ορειχάλκινους γλάρους, έναν για κάθε μία από τις 5 ηπείρους. Η κατασκευή αυτή εξαφανίστηκε ή εκλάπη. Τον περιβάλλοντα χώρο και το σταυρό σχεδίασε ο αρχιτέκτων Νίκος Φιντικάκης, που πήρε 1ο βραβείο σε σχετικό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. O σταυρός ήταν συνοδευτικός του μνημείου, που υπήρχε στην βάση του και δεν ήταν ποτέ από μόνος του μνημείο. Πέρα από τις καταστροφές στο Κονώνειο τείχος, ο τεράστιος και κακόγουστος τσιμεντένιος σταυρός, δεν έχει καμιά σχέση με το περιβάλλον, ενώ προσβάλλει το Κονώνειο τείχος και την ιστορική μνήμη. Κι αντί να τον γκρεμίσουν, σχετικά προσφάτως άρχισαν να τον επισκευάζουν!
Το 1970 το υπουργείο Πολιτισμού ξεκίνησε αναστηλωτικές εργασίες, για δυο χρόνια, με αρχιτέκτονα τον Αίαντα Βαζιργιαντζίκη. Η αναστήλωση αφορούσε σε 17 πύργους, από τους 27 εμφανείς, από τη μάντρα της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων μέχρι τα μπάζα Σκυλίτση στην οδό Μητρώου, εκεί που είναι το γήπεδο του Πορφύρα. Αρχικά περισυνελέγησαν οι κατακείμενοι λίθοι και επανατοποθετήθηκαν. Πριν την έναρξη των εργασιών, ξεκίνησε, το 1968, μελέτη της υπάρχουσας κατάστασης και εξαντλητική φωτογράφιση, που συνεχίστηκε στη διάρκεια των επεμβάσεων. Αποτύπωση έγινε για κάθε πύργο χωριστά. Στις όψεις έγινε απόδοση κάθε αρχαίου λίθου χωριστά. Τελικά αναστηλώθηκαν μόνο 13 πύργοι και τμήματα μεταπυργίων, λόγω εξάντλησης των πιστώσεων. Επανατοποθετήθηκαν οι διάσπαρτοι αρχαίοι λίθοι και προστέθηκαν νέοι. Σε λίθους όπου η φθορά ήταν μεγάλη και η αποσάθρωση προχωρημένη πραγματοποιήθηκε αποσπασματικά συμπλήρωση των αρχαίων λίθων με τμήματα νέων λίθων.
Η λιθοδομή των αρχαίων τμημάτων είναι, όπως αναφέρθηκε, ισόδομη και λαξευμένη με δύο τρόπους. Από το έδαφος και μέχρι κάποιο ύψος οι δόμοι είναι σφυροκοπημένοι, με κύφωση, ενώ στο πάνω τμήμα λειασμένοι. Οι νέοι λίθοι ακολουθούν τη διαφορετικότητα στη μορφολογία, αλλά με διαφορετική λάξευση, ώστε να είναι διακριτά τα νέα τμήματα. Οι νέοι, με κύφωση, λίθοι λαξεύθηκαν στην επιφάνειά τους με χτένι χοντρό υπό γωνία 45ο και φέρουν περιτένεια πλάτους 3.5 εκ. περίπου. Τα μήκη των λίθων είναι διαφορετικά ανά τόπους, από 0.50 έως 2.20 μ. Το πλάτος ποικίλει από 65 έως 80 εκ. Από στατιστικά στοιχεία προκύπτει ότι ο τυπικός λίθος έχει μήκος 123, ύψος 46 και πλάτος 77 εκ. Οι νέοι λίθοι έγιναν, όπως οι παλιοί, με ακτίτη λίθο, από λατομείο, βγαίνοντας από το λιμάνι αριστερά, κοντά στα «Λιπάσματα», δίπλα στο αρχαίο λατομείο, που ξαναλειτούργησε ειδικά γι’ αυτό. Άλλωστε ο πειραϊκός ακτίτης δεν ήταν τότε σε ζήτηση. Οι σκληρότεροι λίθοι, όπως και στην αρχαιότητα τοποθετήθηκαν στο κάτω μέρος. Οι λίθοι τοποθετήθηκαν εν ξηρώ, χωρίς δηλαδή συνδέσμους και γόμφους, διότι, όπως στην αρχαιότητα, οι δυνάμεις τριβής θεωρήθηκαν ικανοποιητικές. Το αποτέλεσμα είναι διακριτικό. Προϊόντος του χρόνου μειώθηκε η χρωματική διαφοροποίηση. Η θέαση των πύργων από κάποια απόσταση δίνει την αίσθηση του ενιαίου, ενώ η από κοντά εξέταση κάνει διακριτά τα νέα τμήματα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των αρχαίων λίθων είναι οι ρηγματώσεις και οι φθορές. Το νέο υλικό είναι λιγότερο από το παλιό, εξασφαλίζοντας ισορροπία στο τελικό αποτέλεσμα. Οι λίθοι με κύφωση χρειάζονταν τις λιγότερες συμπληρώσεις, καθώς σώζονταν σε σχετικά καλή κατάσταση. Οι συμπληρώσεις των πύργων μέχρι κάποιο ύψος αυξάνουν τις δυνάμεις τριβής και δρουν ευεργετικά για τα αρχαία τμήματα. Η μορφή των πύργων αναδείχθηκε και η εικόνα τους ζωντάνεψε. Αυτό γίνεται αμέσως αντιληπτό αν συγκριθούν με αυτούς που δεν αναστηλώθηκαν. Ταυτόχρονα αναδείχτηκαν τμήματα μεταπυργίων, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια του συνόλου.
Από τη δεκαετία του 1980 ο αρχιτέκτων του υπουργείου Πολιτισμού Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος άρχισε να συντάσσει εξαντλητικά σχέδια αποτύπωσης των τειχών. Ακολούθως συνέταξε σχέδια και μελέτη που εγκρίθηκε με υπουργική απόφαση. Στα σχέδια γραφικής αποκατάστασης οι Πύργοι είναι τετράγωνοι, μονώροφοι, με δίρριχτη στέγη, ποικίλων κατόψεων. Στο πίσω μέρος, η πάροδος ήταν ελεύθερη για την κίνηση του στρατού.
Το 1982 εκδόθηκε απόφαση αποβολής καταπατητών και κατεδάφισης αυθαιρέτων, ενώ το μνημείο χαρακτηρίστηκε ιστορικό από την οικοδομική γραμμή της οδού Ακτή Θεμιστοκλέους ως τη θάλασσα. Έγινε αποχωμάτωση σε μήκος 2.100 μ. και περιορισμός των κέντρων ανάντι της οδού Ακτή Θεμιστοκλέους.
Το 1985 διαπλατύνθηκε το πεζοδρόμιο, με γέφυρα, υπέρ το τείχος, για να μην το καλύψει εντελώς.
Ο Δήμος Πειραιά συνέχισε, πάντως, τις επεκτάσεις πάνω στα παλιά «μπάζα», με νέα «μπάζα» προς τη θάλασσα: Το 1989, επί Ανδριανοπούλου, μπήκαν νέα τραπεζοκαθίσματα και κατασκευάστηκαν ξύλινες σκάλες προς την παραλία, πάνω από τα τείχη. «Μπάζα» και τραπεζοκαθίσματα μπήκαν και επί δημαρχίας Λογοθέτη, το 1992.
Το 1998 επί δημαρχίας Αγραπίδη, έγινε φωτισμός των οχυρώσεων.
Το 2004 το υπουργείο Πολιτισμού αποφάσισε να απομακρύνει τα τραπεζοκαθίσματα και τα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος, που λειτουργούσαν στον αρχαιολογικό χώρο, ενώ αμέσως μετά άρχισαν να απομακρύνονται οι επιχωματώσεις, πράγμα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, αλλά με μικρές πιστώσεις, οπότε το έργο προχωρά αργά. Κατά τη διάρκεια των εργασιών αυτών ξαναήρθε στο φως ένας πύργος (στην περιοχή όπου λειτουργούσε το κατάστημα «Αχινός»), ο οποίος καθαρίστηκε από την Εφορεία αρχαιοτήτων Πειραιά.
Η επαφή των κατοίκων με τα τείχη της Πειραϊκής είναι αυξημένη, επειδή η θέση είναι παραθαλάσσια. Η σχέση του τείχους με το άμεσο περιβάλλον, πίσω από τον παραλιακό δρόμο, είναι άνιση. Εκεί υπάρχουν πολυκατοικίες που υποβιβάζουν το ρόλο του μνημείου λόγω του όγκου τους. Το «τείχος των πολυκατοικιών» έχει εκμηδενίσει το πάλαι ποτέ αποτρεπτικό μέγεθος του Κονώνειου τείχους. Η θέση του μνημείου ανάμεσα στον παραλιακό δρόμο και τη θάλασσα, του «δίνει μια ανάσα». Οι ευκάλυπτοι λειτουργούν ως φόντο ανάδειξης του μνημείου και κρύβουν τις πολυκατοικίες, όμως οι ρίζες τους καταστρέφουν τμήματα παρακείμενων τειχών. Μερικά δένδρα πρέπει να κοπούν και να γίνει πυκνή φύτευση μόνον του πεζοδρομίου έμπροσθεν των πολυκατοικιών. Δίπλα σε αρχαιότητες πρέπει να γίνεται φύτευση δένδρων που έχουν συμπαγές ριζικό σύστημα, αλλιώς οι ρίζες των δένδρων επιφέρουν καταστροφές.
Ο περιπατητής επί του παραλιακού δρόμου βλέπει την εσωτερική πλευρά του τείχους. Πρέπει να του δοθεί δυνατότητα να προχωρήσει πάνω σε ένα πύργο, για να καταλάβει καλύτερα τη θέση του αμυνόμενου. Πάντως και σήμερα μπορεί κανείς να ατενίζει ό,τι και ο αρχαίος φρουρός προς τη θάλασσα. Ενίσχυση αυτής της αίσθησης μπορεί να γίνει με αύξηση του ύψους, με αναστηλώσεις σε επιλεγμένα σημεία. Η συνολική θέαση του μνημείου μπορεί να αντιμετωπιστεί με προοπτικά σχέδια.
Σε μια νέα επέμβαση πρέπει να αμβλυνθεί η σύγκρουση χρήσεων από μπετά και κατασκευές, όπως ο τσιμεντένιος σταυρός και οι άθλιες διαμορφώσεις με μπετά, που κτίστηκαν επί χούντας και δεν έχουν καμιά σχέση με την περιοχή, όπως και το γερμανικό bunker, έναντι της οδού Ακτή Θεμιστοκλέους 322. Τα τέσσερα γερμανικά πολυβολεία (δύο στα βράχια και δύο σε πύργους) δεν θα ενοχλούσαν, ως μάρτυρες της πρόσφατης ιστορίας. Πρέπει να αντικατασταθούν οι ξύλινες σκάλες και να διανοιγούν οι αρχαίες πυλίδες για την έξοδο προς τη θάλασσα. Τα μπετά που είναι πάνω στα βράχια των μικρών μώλων πρέπει να απομακρυνθούν. Θα πρέπει, ακόμα, να απομακρυνθούν διάφορες εγκαταστάσεις συλλόγων, που δεν έχουν θέση στη συγκεκριμένη περιοχή, του Φοίνικα, του Πορφύρα και του Συλλόγου Αλιέων.
Ο όρμος Αφροδίτη (παλιότερα όρμος «Μπαϊκούτση»), με τον τσιμεντένιο σταυρό, τα σκουριασμένα μπετά, τα παραπήγματα του συλλόγου Αλιέων, το εκκλησάκι του αγίου Νικολάου, με τις σημαιούλες ευτελίζει το Κονώνειο, τον αφανή ναύτη και την πόλη του Πειραιά. Θα μπορούσε να πάρει ένα βραβείο κιτς.
Σε μια συνολική ανάδειξη, θα πρέπει να κοπεί η ενοχλητική βλάστηση, να σβηστούν τα συνθήματα που έχουν γραφτεί με σπρέι πάνω στα τείχη και να απομακρυνθούν τα σκουπίδια. Θα πρέπει ακόμα να συμπεριληφθούν και άλλες αρχαιότητες, όπως τα αρχαία παρά το αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά. (Στις αρχές του 21ου αι. το υπουργείο Πολιτισμού, με διευθύνουσα υπηρεσία της οποίας προΐστατο ο αρχιτέκτων Δρ Αθανάσιος Νακάσης, κατασκεύασε στέγαστρο στο οικόπεδο του Μουσείου).
Οι κάτοικοι του Πειραιά αισθάνονται δικαίως περήφανοι και για το ένδοξο παρελθόν της πόλης. Άλλωστε πάντοτε η τύχη του Πειραιά, υπήρξε δεμένη με τις τύχες όχι μόνο της Αθήνας, αλλά όλης της Ελλάδας.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 18.4.2022.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου